PGS.TS Nguyễn Lân Cường sinh năm 1941 tại Huế, trong gia đình có truyền thống hiếu học. Là con trai thứ tư của Nhà giáo Nhân dân Nguyễn Lân, ông không theo nghiệp của cha mà gắn bó với khảo cổ, như một mối duyên tiền định.

Ban đầu, ông học ngành Sinh vật tại Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. Bước ngoặt cuộc đời xuất hiện năm 1964, khi ông được điều về Viện Khảo cổ học. Từ đó, ông theo nghề khảo cổ, đặc biệt là lĩnh vực cổ nhân học.

Năm 1980, ông trở thành người Việt Nam đầu tiên được cử sang CHLB Đức học phục chế xương sọ, và đến 1988 tiếp tục theo học về cổ nhân học tại Viện Hàn lâm Khoa học Nga.

Trong hơn 50 năm, PGS.TS Nguyễn Lân Cường trực tiếp xử lý và nghiên cứu 1.093 bộ di cốt, đạt danh hiệu "người nghiên cứu nhiều nhất các di cốt người cổ tại Việt Nam" do Tổ chức Kỷ lục Việt Nam công nhận.

Cuối 2024, ông cho ra đời cuốn sách "Bộ xương người nói với chúng ta điều gì?", tập hợp kết quả 24 công trình nghiên cứu về xương người trong suốt quá trình công tác.

Trong ấn tượng của đồng nghiệp, PGS.TS Nguyễn Lân Cường vui tính, hay bông đùa, yêu thích tìm tòi các hình thái người cổ, mộ cổ... "Trong quá trình nghiên cứu, cứ khi nào gặp mộ cổ, tôi lại mời ông Cường đến hợp tác để khai quật, bởi đấy là đam mê của Phó giáo sư", TS Hà Văn Cẩn, Phó Viện trưởng phụ trách Viện Khảo cổ học, nhớ lại. Sự kiện đầu tiên được TS Cẩn nhắc tới là phát hiện mộ cổ ở vườn đào Nhật Tân 20 năm trước.

Hầu hết cuộc khai quật mộ của những đơn vị nghiên cứu trong cả nước đều có dấu ấn của PGS.TS Nguyễn Lân Cường. "Những nghiên cứu của ông về con người thông qua táng tục và sự thay đổi về nhân chủng các thời kỳ đã góp phần làm rõ lịch sử phát triển của dân tộc, cũng như phục vụ cho khảo cổ học", Phó Viện trưởng Viện Khảo cổ học chia sẻ.

Tình yêu lớn với cổ nhân

Năm 2018, tại di chỉ hang động núi lửa ở Krông Nô (Đắk Nông), nhóm nghiên cứu của PGS.TS Cường tìm thấy 10 di cốt người, trong đó có ba bộ hoàn chỉnh cùng hàng vạn hiện vật đá, gốm, vỏ ốc biển, xương động vật... có niên đại cách đây 4.000-7.000 năm. Đây là lần đầu tiên xương người Việt tiền sử được phát hiện ở hang núi lửa.

TS La Thế Phúc, chuyên gia địa chất từ Bảo tàng Thiên nhiên Việt Nam, Chủ nhiệm đề tài khai quật di chỉ khảo cổ hang động núi lửa ở Krông Nô, nhớ lại về sự nhiệt huyết của người đồng nghiệp lớn tuổi: "Tôi rất ấn tượng với tinh thần làm việc của PGS.TS Nguyễn Lân Cường. Ông không nề hà việc gì, luôn hăng say, hết mình, tận tụy với nghiên cứu khoa học".

PGS.TS Nguyễn Lân Cường tiếp cận di cốt người tiền sử trong hang núi lửa ở Đăk Nông.

Đối với PGS.TS Nguyễn Lân Cường, mỗi cuộc khai quật là hành trình truy tìm dấu vết tiền nhân. "Mỗi khi tìm được bộ xương của người xưa, tôi vui như được quà vậy", ông từng chia sẻ. Trong lần tiếp cận di cốt người tiền sử trong hang núi lửa ở Đăk Nông, ông kể: "Mắt tôi sáng lên khi thấy chiếc răng khôn đầu tiên, vài ngày sau là bộ xương người tiền sử - thứ mà hàng trăm năm nay không tìm thấy".

Niềm vui giản dị ấy là động lực để ông rong ruổi khắp các miền đất, từ đồng bằng đến cao nguyên, để rồi góp phần tái dựng nên bức tranh về người Việt cổ.

Những năm cuối đời, PGS.TS Nguyễn Lân Cường vẫn dành trọn tâm huyết cho khảo cổ. Cuộc khai quật cuối cùng ông tham gia là tại di chỉ Vườn Chuối (Hoài Đức, Hà Nội) cuối năm 2024. Trên diện tích rộng 6.000 mét vuông, ông cùng một số trợ lý đã khai quật toàn bộ khu vực, phát hiện hàng trăm bộ xương các thời kỳ sơ sử.

Ngay cả khi đã lớn tuổi, ông vẫn trực tiếp lăn lộn trên công trường khảo cổ. "Trong giai đoạn làm việc tại Vườn Chuối, ông đau nên nhập viện và sau đó phát hiện bệnh ung thư dạ dày", TS Cẩn nhớ lại.

Trong ký ức của TS Hà Văn Cẩn, PGS.TS Nguyễn Lân Cường là đồng nghiệp đáng kính. Từ hồi còn đương nhiệm đến khi đã nghỉ hưu, ông vẫn luôn cống hiến hết mình cho khoa học. "Ở tuổi đáng ra phải nghỉ, ông vẫn cố gắng làm việc như một cán bộ khảo cổ trẻ. Năng lượng tích cực kéo dài cho đến những phút cuối cùng", ông nói.

Ngoài khảo cổ, ông cũng là nhạc sĩ, làm phó chủ tịch Hội Âm nhạc Hà Nội nhiều năm, từng chỉ huy dàn hợp xướng trong nhiều chương trình nghệ thuật. Ông để lại nhiều giáo trình, sách, công trình khoa học về khảo cổ và âm nhạc. Ông có hơn 70 tác phẩm âm nhạc, gồm hợp xướng và các ca khúc chủ yếu viết cho thiếu nhi.

Theo TS Hà Văn Cẩn, PGS.TS Nguyễn Lân Cường là một trong những người có đóng góp nhiều nhất về cổ nhân học tại Việt Nam, bởi không giống với các nhà nghiên cứu khảo cổ khác, cả đời ông dành hết thời gian và tâm huyết cho công việc.

Theo: vnexpress.net